Ergenler ne kadar serbest bırakılmalı? Her istediğini yapmak özgürlük müdür?

Değerli anneler, babalar,

Ergenlik dönemi, insanın hayatı boyunca risklere en açık olduğu dönemdir. Ergen aslında neyin doğru neyin yanlış olduğunu bilir ancak çoğu zaman dürtüleri baskın çıkar. Bu da, ergeni risklere açık hale getirir. Özgürlük ve kurallar arasına sıkışıp kalan ergen aslında bilir ki, kurallar vardır ve hayatımız için gereklidir. Ancak, içindeki ses artık özgür olması gerektiğini söyler.

Kendi kararlarını vermek ister. Ebeveyn ve ergen bu noktada ayrılabilir ve süreç iyi yönetilemezse, evde çatışmalar çıkabilir. Bu ayki bültenimizde bireyin gelişiminde son derece önemli bir yer tutan ergenlik döneminde ebeveyn olarak, ergenliğe giren çocuğumuza sınır koyarak da özgür hissedebileceklerini anlatan yazımızı sizlerle paylaşacağız.

Ergenlik dönemindeki bir bireyin beyni haz odaklıdır ve hazza yönelik davranışlarda artış olur. Gelecekteki kazanımları düşünerek kontrollü hareket etmek yerine, şimdiki hazlara odaklanarak anın keyfini çıkarmaya çalışır. Arkadaşlarını kendine göre seçmek, gönlüne göre giyinmek, istediği zaman istediği yere gitmek, geç saatlerde eve dönmek ister. Bütün bunlar artık onun büyüdüğünün de bir ifadesidir aynı zamanda. Özgürlük ve risk ilişkisi doğal olarak ebeveyn - ergen ilişkisinde ip çekme oyununa döner. Bu durum zaman zaman başa çıkması zor gibi görünebilir.

Sınırlar Neden Çatışmaya Sebep Olur?

Ergenler, kendi davranışlarının sorumluluklarını kendileri almak ister. Fakat daha önce böyle bir tecrübeleri olmadığı için sonuçları bazen iyi değerlendirmekle birlikte bazen de değerlendiremezler. O zaman da zarar görebilirler. Anne babalar bu kaygılarından ötürü çocuklarını korumaya, davranışlarını yönlendirmeye çalışır. Ergen, ebeveynin koyduğu sınırları özgürlüğüne karşı bir tehdit olarak algılar ve çatışmalar da genellikle bu nedenle ortaya çıkar.

Sınırlar ve Kurallarla ilgili Bilinmesi Gerekenler

Ebeveynlerin sınır ve kuralları çocuklarına hatırlatmadan önce dikkat etmeleri gereken önemli hususlar var. Bunlar:

• Karşı gelmeleri, isyan etmeleri, doğaları gereği gelişim dönemlerinin bir parçasıdır, bunu bilin ve anlayın. Ancak sizin de onlara bu yaşa kadar gelirken ki yıllarda nasıl model olduğunuzu hatırlayın. Düzeltmeniz, törpülenmeniz gereken sizin de çıkışlarınız ve tepkileriniz varsa bunları görün, sağlıklı olana siz de geçin.
• Kural koyarken, ebeveyn olarak kendi kaygılarınızın ve endişelerinizin ne kadar gerçekçi olduğunu sık sık kontrol edin. Kaygı bulaşıcıdır ve güvende hissettirmez. Kendi kaygılarınızın sonucunda koyduğunuz kurallar, çocuğunuza mantıksız gelebilir ve yüksek sesle karşı çıkarak kuralı reddedebilir veya protesto edebilir. Ergenlerin ruh hallerinin değişken olabileceğini, davranışlarında buna bağlı değişebileceğinin farkında olarak, ses yükselmelerinde ya da sınır aşımlarında sakin kalın ve yeniden hatırlatın
• Arkadaşlarıyla daha fazla zaman geçirme isteklerine anlayışlı olun. Arkadaşlarıyla beraber olmak istemesi, ergenlik dönemindeki bağımsızlaşma isteğinin göstergesi ve sağlıklı sosyal gelişimin bir parçasıdır. Buna engel olmaya çalışmak, çocuğunuzun sosyal gelişimini olumsuz etkileyecektir. Koyduğunuz kurallara uyduğu sürece bu isteğine karşı çıkmayın. Çocuğunuzun arkadaşlarını-hatta mümkünse arkadaşlarının ailelerini tanımaya çalışın. Aileler arasındaki iletişim çocuğunuz için güvenli bir arkadaş çevre oluşturabilmek için önemli bir adım olacaktır.
• Ona davranışlarınızla örnek olmalısınız. Örneğin bilgisayar, cep telefonu, internet kullanımında zaman sınırı koyup sizler sınırsız ve kontrolsüzce internette zaman harcıyorsanız bu konuda koyduğunuz kural çalışmaz! Ergenlerin ruh hallerinin değişken olabileceğini, davranışlarında buna bağlı değişebileceğinin farkında olarak, ses yükselmelerinde ya da sınır aşımlarında sakin kalın ve yeniden hatırlatın.
• Ben her şeyi bilirim tavrında olmayın. 'bence …. yapmalısın' yerine 'mesela …. olabilir mi?' diyebilmek önemlidir. Ondan farklı düşünüyorsak, 'kararını verip sonuçlarını yaşayacak olan sensin ancak bu konuda yaşadığım kaygı ve sıkıntımı seninle paylaşmak istiyorum, bu yüzden…. yapmanın daha iyi olabileceğini düşünüyorum.' Şeklindeki ifadeler bizi dinlemesini sağlayacaktır.
• Ergenlerin eve geliş saatine ve diğer aile kurallarına karar ve düşünceleri ile katkıda bulunmalarına izin verin. Bu onların kendi davranışları için sorumluluk geliştirmelerine fırsat yaratacaktır. Düzenli ve kuralları olan bir çevre sağlamaya devam edin. Şikayet etmelerine rağmen ergenler yetişkinlerin onlar için sağladıkları emniyet ve güven duygusuna ihtiyaç duyarlar ve bu konuda anne babalarına güvenirler.
• Özgürlüğün istenilen her şeyi yapmak olmadığını, özgür davranmanın sorumluluğunu hangi yaşta olursak olalım almak gerektiğini ya da farkındalıksız özgür bir davranışın bedelinin neler olabileceği konusunda çocuğunuzla sohbet etmelisiniz. Örneğin; kendi bütçesini kendisi kontrol etmek isteyebilir. Hep birlikte ailenize uygun bir bütçe belirleyebilir ve her hafta bu parayı verebilirsiniz. Ancak bunu yaparken eğer harcamalarını kontrol edemezse bunun bedelinin harçlık alamamak ya da okula yürüyerek gitmek olduğunu bunu kabul ediyorsa bu süreci başlatacağınızı net konuşmalısınız. Yani parasını yönetme sorumluluğunu almayı deneyimleyebilir, yönetemediği durumun da sonucunu yaşar.

Ailenin Koyduğu Sınırlara ve Kurallara Uymayan Gence Nasıl Yaklaşmalıyız?

Kazan - kaybet yerine, kazan - kazan iletişimi kurmak (uzlaşmak): Çatışma durumlarında çoğunlukla iki tarafa da iyi gelebilecek bir çözüm bulunabilir. Çözüm, taraflardan birinin isteklerini zorla kabul ettirmesinde değildir. Gerçek bir uzlaşmada iki taraf da sorunun çözümüne katkıda bulunur. Bunun için iki tarafın da gereksinimlerini anlamak, seçenekleri görebilmek, bunları değerlendirmek gerekir. Çocuğa, sorun çözme becerileri kazandıran bu yöntem, aynı zamanda özgüven ve iç disiplin demektir.

Gencin kişiliğine değil; davranışına odaklanmak: Bu davranışı hep yapıyorsun algısını oluşturacak şekilde konuşmalar ve/veya davranışlar yerine, Böyle yaptığın zaman... diye söze başlanıp Bir dahaki sefere yeniden deneyebilirsin. diyerek konuşmayı bitirmek çocuğa, değiştirilmesi gerekenin kendisi değil, davranışı olduğu mesajını verecektir.

Gence seçimlerinin doğal sonuçlarına katlanmasını öğretmek

Her seçim bir sonuca katlanmayı göze almaktır. Eğer anne-baba olarak, çocuğunuzun seçimlerinin güçlüklerini siz göğüslüyor, zarar görmesini engellemek için seçim yapmasına fırsat vermiyor veya seçiminde kararlılık göstermediği, sık sık yaptığı seçimden vazgeçtiği durumlara göz yumuyorsanız sorumluluk kazanmasının ve iç denetimini geliştirmesinin önünde bir engel oluşturuyorsunuz demektir. Gence yaptığı seçimlerin olası sonuçlarını öğüt vererek açıklamak yerine kendisine sorup, sorumluluğunu alıp alamayacağını hatırlatın.

Kuralların net olmasına ve keyfi şekilde değiştirilmemesine özen göstermek

Net olmayan, keyfi şekilde değiştirilen ve devamsızlık gösteren kuralların kalıcı olması çok zordur. Örneğin, "her akşam 22.30’da yatmak" bir kuralsa, bu kurala iki gece uyulup üçüncü gece önemli/geçerli bir nedenden dolayı daha geç yatıldıysa; bu demek değildir ki dördüncü gece de geçerli bir neden olmaksızın benzer esneklik gösterilebilir. Şayet bu tür bir esneklik gösterilirse, çocuğunuz onu takip eden diğer gecelerde de aynı talepte bulunacaktır. Ayrıca, açık ve net bir şekilde konmuş olan bir kural bilerek/bilmeyerek çiğnendiğinde veya sınır aşıldığında, mutlaka çocuğunuza ölçülü bir tepki gösterin ya da daha önceden belirlediğiniz ne ise onu yapın.

Dünyaya çocuğunuzun gözüyle bakınız. Onların davranışları genellikle dürtüseldir; istediklerini o anda elde etmek için yanlış davranışlarda bulunabilirler. Amaçları, düşünerek sizin otoritenize karşı gelmek değildir. Birey olma yolunda kimliklerini ararken gösterdikleri tepkiler, gelişimlerinin bir parçası. Toplumda olduğu gibi ailede de herkes için kurallar vardır. Ama bunlar yaşla birlikte esnetilebilir, değişebilir. Burada anahtar, çocuğunuzu, kendinizi tanımak ve ona nasıl yaklaşacağınıza karar vermektir.

Ergenliğin yetişkinliğin provası olduğunu ve insan gelişim sürecinde en sancılı dönem olduğunu lütfen aklınızda tutun. Ergenliğin doğasında isyan olduğunu bunun da doğal olduğunu bilin. Bu isyan ya da davranış ve duygulardaki iniş çıkışlar çok zorlayıcı oluyorsa, çocuğunuz çok depresif, içe kapalı, okul başarısı düşük, sizlerle iletişimi çok kötü ise bir uzmandan hep birlikte destek almanız gerekebilir. Ergene tanınan özgürlük sınırsız, o ne isterse ‘sen bilirsin’ demek değildir. O henüz büyüme aşamasında, sınırlar ve hayırlar tabii ki olacaktır. Davranış sınırlarını çizerken en önemli şeyin sizlerin model olmanız gerektiği olduğunu hatırlayın. Çocuklar modelleyek öğrenir ve onlara olumlu modeller olmak anne babanın en önemli sorumluluğudur.

Kaynakça
Jesper JUUL Çocuk Yetiştirme Rehberi
Haluk YAVUZER Okul Çağı Çocuğu
Prof. Dr. Emine Zinnur Kılıç, 2009 Yeditepe Üniversitesi Hastanesi Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ve Aile Terapisti
Psikolojik Danışman Rukiye Karaköse, 2010 "Ailede Sorumluluk Eğitimi" Timaş Yayınları, İstanbul
Jesper Juul, 2008 “Çocuk Yetiştirme Rehberi”-Alfa Yayınları, İstanbul
Dr.George Orvin, 1997 “Ergenlik Çağındaki Çocuğunuzu Anlamanın Yolları” HYB Yayınları, Ankara